ĐÀN NHỊ, nhạc cụ cung kèo của dân tộc Việt
Đàn nhị có hai dây, thuộc bộ dây chi cung kéo. Ngoài tên gọi đàn nhị còn có các tên gọi là đàn cò líu, cò lòn, nhị líu, nhị lòn.
Đàn nhị có hai loại là đàn làm bằng tre và đàn làm bằng gỗ
Đàn tre : Thân đàn (cần đàn) được làm bằng ống trúc hay cật của cây tre già dài khoảng 75,5 cm, loa đàn làm bằng gáo dừa (một nửa quả dừa khô), mặt đàn bịt bằng da trăn hay da kỳ đà, trục lên dây bằng tre, dây đàn bằng tơ se hay nilon, cung kéo bằng tre được uốn cong.
Đàn gỗ : Thân đàn (cần đàn) làm bằng gỗ cứng và chắc tiện theo hình khối tròn hay khối lục giác, dài khoảng 75,5 cm, có thể để trơn hay khảm trai.
– Bầu đàn (bát đàn) là hộp cộng hưởng có hình hoa rau muống dài khoảng 13,8 cm được làm bằng gỗ cứng.
– Mặt đàn có đường kính khoảng 6,8 cm được bịt bằng da trăn hay da kỳ đà. Trên mặt đàn có ngựa đàn làm bằng tre hay gỗ đặt ở giữa mặt đàn.
– Cần đàn (thân đàn) làm bằng gỗ cứng có thể để trơn hay khảm trai, phía đầu hình chữ nhật được uốn ngửa về phía sau. Trên cần đàn có khuyết đàn (cữ đàn) được làm từ sợi tơ se buộc trùm lên hai dây và cần đàn, kéo sát dây vào cần đàn, thường ở vị trí 1/3 tính từ đầu đàn. Khuyết đàn có thể di chuyển để tạo được âm thanh như mong muốn, nếu muốn âm thanh cao đẩy khuyết đàn gần về phía bầu đàn, ngược lại nếu muốn âm thanh trầm đẩy khuyết đàn gần về phía đầu đàn.
– Dây đàn được làm bằng sợi tơ se, nilon hay kim loại. Tuy nhiên ngày nay thường dùng dây kim loại.
– Trục lên dây làm bằng gỗ cứng cắm xuyên qua đầu cần đàn.
– Cung vĩ làm bằng gỗ được uốn cong theo hình cánh cung dài khoảng 74 cm được mắc túm lông đuôi ngựa và lồng vào giữa hai dây.
– Đàn nhị có âm vực ba quãng 8
– Tư thế diễn tấu : có thể ngồi xếp chân trên chiếu hay ngồi trên ghế hoặc đứng kéo đàn
Màu âm Ðàn Nhị thanh, trong, rõ ràng, mềm mại gần giống như giọng hát cao. Muốn thay đổi màu âm và làm giảm độ vang, người ta dùng đầu gối bên trái bịt một phần miệng loe của bát nhị (trong tư thế ngồi trên ghế kéo Nhị) hoặc dùng ngón chân cái chạm vào mặt da ở bát Nhị (nếu ngồi trên sàn, chiếu). Ngày nay có thể sử dụng bộ hãm tiếng (sourdine) ở Ðàn Violon. Bằng cách hãm tiếng như trên, màu âm có thể thay đổi sự biểu hiện tình cảm sâu kín, xa lắng, sự mơ hồ, huyền bí… Nếu dùng bộ hãm tiếng cần có thời gian vài ba phách nghỉ và ghi chú trên đoạn nhạc.
Tầm âm – khoảng âm : Tầm âm của Ðàn Nhị rộng hơn hai quãng tám. Trong trường hợp độc tấu, có thể đánh tới những âm cao (nếu là Ðàn nhị tốt) nhưng trong dàn nhạc hòa tấu, chỉ nên dùng những âm trong vòng hai quãng tám tính từ âm thấp nhất: âm thanh tốt diễn tấu ít khó khăn. Tầm âm của Ðàn Nhị có thể chia ra 4 khoảng âm với đặc tính như sau
– Khoảng âm dưới và khoảng âm giữa : tiếng đẹp, rõ ràng, đều đặn.
– Khoảng âm cao và khoảng âm cao nhất : tiếng đàn trong sáng, những âm cao quá tiếng đàn đanh, gay gắt, có thể sạn tiếng. Diễn tấu những âm này trong nét nhạc nhanh tốt hơn để ngân dài hay đánh chậm và chỉ nên dùng trong độc tấu.
Kỹ thuật diễn tấu đàn nhị:
Âm thanh Ðàn Nhị rất đẹp, gần giống như tiếng người do những ngón vuốt, ngón nhấn, những thủ pháp cung vĩ liền, cung vĩ ngắt… tạo nên. Do thay đổi sắc thái, đo mạnh nhẹ tương đối dễ dàng nên Ðàn Nhị có nhiều khả năng diễn tả các mặt tình cảm con người, tình cảm trữ tình, sâu lắng, hoặc sinh động, nhiệt tình… Ðàn Nhị còn có thể mô phỏng tiếng gió rít, tiếng chim hót….
Kỹ thuật tay phải
Kỹ thuật tay phải chủ yếu là sử dụng cung vĩ, cung vĩ ở Ðàn Nhị có tầm quan trọng đặc biệt: điều khiển khéo léo sẽ làm cho tiếng đàn mềm mại, ngọt ngào hoặc khoẻ mạnh, chắc chắn. Hướng chuyển động của cung vĩ là đẩy từ phải sang trái và kéo từ trái sang phải.
Cách ghi : chữ V hoa trên nốt nhạc : cung đẩy (đẩy từ đầu đến gốc cung vĩ) âm thanh không được mạnh bằng kéo cung vĩ, do đó muốn có âm mạnh, không nên dùng cung đẩy. Chữ U trên nốt nhạc : cung kéo (kéo từ gốc đến đầu cung vĩ).
Tốc độ kéo cung vĩ nhanh, âm thanh vang lớn hơn kéo, đẩy cung vĩ chậm. Miết mạnh vĩ vào dây âm phát ra khoẻ, chắc hơn miết nhẹ. Cung vĩ có thể chia làm 3 phần : Phần đầu vĩ tạo ra âm thanh bay, nhỏ nhẹ (ở bản nhạc ghi bằng chữ “đầu vĩ”). Phần gốc vĩ tạo ra âm thanh mạnh, khoẻ, chắc đôi lúc hơi thô (ở bản nhạc ghi bằng chữ “gốc vĩ”). Ðối với một số khoảng cao trở lên, không nên dùng cung vĩ thể hiện độ mạnh (f) mà chỉ nên mạnh vừa (mf) trở xuống, có những âm chỉ có thể đạt được hơi nhỏ (mp) hoặc nhỏ (p). Ngoài ra do vĩ đặt trong hai dây đàn nên khi chạy nhanh nhiều âm liên tiếp giữa hai dây (từ dây nọ nhảy sang dây kia nhiều lần) sẽ gây khó khăn cho nghệ sĩ, người viết nhạc cần chú ý.
Kỹ thuật ở Ðàn Nhị có 3 loại : Cung vĩ rời, cung vĩ liền , cung vĩ ngắt.
Cung vĩ rời : Là cách dùng mỗi đường cung vĩ (kéo hay đẩy) để tấu một âm (độ dài âm đó không cố định) vĩ không tách khỏi dây đàn. Cung vĩ rời gồm có hai kiểu
– Cung vĩ rời lớn : Là cách kéo hay đẩy cả cung vĩ (từ gốc đến ngọn hay từ ngọn đến gốc) để diễn tấu những âm mạnh, đầy đặn, nhiệt tình, rắn rỏi, dứt khoát. Ðánh cung vĩ rời lớn ở Ðàn Nhị khó dùng tất cả một hướng cung để tấu các âm liền nhau (tức là khó dùng liên tiếp nhiều cung đẩy cả, hay nhiều cung kéo cả) mà phải phối hợp với cung vĩ kéo, cung vĩ đẩy xen kẽ nhau, vì vĩ bị kẹp giữa hai dây đàn, khó nhấc nhanh như cung vĩ của Ðàn Violon.
– Cung vĩ rời nhỏ :Là cách kéo hay đẩy 1/2 hay 1/3 cung vĩ một âm. Ðể diễn tấu những âm diễn tả sự linh hoạt nhẹ nhàng thường dùng phần đầu vĩ và những âm mạnh biểu thị tình cảm khoẻ, chắc, thường dùng gốc vĩ.
Cung vĩ liền : là cách dùng mỗi đường cung vĩ kéo hay đẩy để tấu nhiều âm. Sử dụng cung vĩ liền, âm thanh phát ra luyến với nhau, do đó còn gọi là cung luyến. Cung vĩ liền ở Ðàn Nhị bị hạn chế bởi cung vĩ ngắn, nên không thể tấu được quá nhiều âm trên một đường kéo hay đẩy. Tuy vậy nếu tấu những âm nhẹ có thể còn được nhiều âm hơn là tấu những âm mạnh. Trong diễn tấu cổ truyền, nghệ sĩ ít chú ý đến sự ưu thế của cung vĩ liền, thông thường chỉ sử dụng từ 2 đến 4 âm (ít thấy 6 âm) trong một đường cung vĩ. Ngày nay các nghệ sĩ đã sử dụng cung vĩ liền với số âm nhiều hơn trong một cung vĩ. Ký hiệu để ghi cung vĩ liền là dấu luyến đặt trên các nốt nhạc. Khi tấu hết các nốt nhạc đặt trong dấu luyến, đường cung vĩ mới đổi hướng. Trong khi cung vĩ rời biểu hiện những âm thanh khoẻ, dứt khoát, nhẹ nhàng…
Cung vĩ ngắt : Trước kia ở Ðàn Nhị ít đánh các loại cung vĩ ngắt. Gần đây các loại cung vĩ ngắt có nhiều kết quả tốt. Ðánh những âm ngắt, ngắn với nhiều kiểu khác nhau như
– Cung vĩ ngắt rời : Là lối đánh ngắt từng âm, mỗi âm do một đường cung vĩ hay kéo ngắn gọn, vĩ không nhấc khỏi dây đàn. Có thể dùng phần đầu, phần giữa hay phần cuối cùng vĩ để đánh ngắt rời, nhưng thường là dùng phần đầu để đánh hơn. Âm thanh cung vĩ ngắt rời phát ra dứt khoát, gọn, nhanh. Thực tế sắc thái của những âm thanh này lại dịu, nhẹ hơn là mạnh mẽ, thường dùng trong nhịp độ nhanh vừa trở lên. Ký hiệu dấu chỉ cung vĩ ngắt rời là một chấm nhỏ ghi trên hay dưới nốt nhạc.
– Cung vĩ ngắt liền : Ðánh ngắt âm thanh nhưng các âm tiến hành trong một đường cung vĩ. Mỗi âm chiếm một đoạn ngắn của cung vĩ, thường là từ phần đầu đến giữa. Âm thanh phát ra ngắn gọn nhưng không rời nhau. Kỹ thuật này thường dùng cho những âm có độ dài nhỏ trong nhịp độ từ vừa đến rất nhanh. Diễn tả được tâm trạng lâng lâng nhưng tinh tế, thoải mái nhưng không phóng túng. Ký hiệu cung vĩ ngắt liền được ghi bằng dấu chấm nhỏ đặt trên hay dưới nốt nhạc kèm theo dấu luyến bao chùm.
– Cung vĩ nhấn liền : Ðánh như cung vĩ ngắt liền, các âm tiến hành trong một đường cung vĩ như đánh miết vĩ, nhấn từng âm và các âm vẫn luyến với nhau. Biểu hiện trạng thái đấu tranh gay gắt, có thể diễn tả sự say đắm, nặng nề. Nhịp độ bản nhạc thường là vừa và chậm. Ký hiệu cung nhấn liền ta dùng những gạch ngang đặt trên nốt nhạc và gạch đó nằm trong một dấu luyến.
– Cung vĩ nẩy rời : Ðánh ngắt từng âm, mỗi âm một đường cung vĩ (như đánh cung vĩ ngắt rời) nhưng sau mỗi âm lại nhấc vĩ một lần (ở nhịp độ nhanh, cung vĩ nhảy trên dây đàn).
– Cung vĩ nẩy liền : Ðánh ngắt từng âm, nhiều âm chung một đường cung vĩ (như đánh cung ngắt liền) nhưng sau mỗi âm lại nhấc vĩ một lần. Nhịp độ bản nhạc thường là nhanh (cung vĩ nhảy liên tục trên dây đàn).
Hiệu qủa của các loại cung vĩ nẩy làm cho ta thấy những âm thanh vừa gọn, vừa nẩy thể hiện được không khí vui tươi, sáng sủa, nhẹ nhàng.
– Cung vĩ rung : Cũng là một thứ cung vĩ rời nhỏ tiến hành với tốc độ rất nhanh trên một âm nào đó, dùng cổ tay điều khiển cung vĩ (thường là đầu cung) kéo, đẩy liên tiếp thật nhanh để phát ra nhiều lần một âm nào đó. Cung vĩ rung nghe như tiếng vê ở các đàn gảy dây. Thực hiện cung vĩ rung ở các nốt nhạc kéo dài hoặc ở các nốt nhạc ngân ngắn, ở các nốt nhạc khẩn trương, cao trào hay làm nền trong hoà tấu đều được vì nó diễn tả nhiều tình cảm, nhiều hình tượng khác nhau. Ký hiệu đặt 3 gạch chéo ở đuôi nốt, nếu là nốt không có đuôi thì đặt 3 gạch chéo ở dưới.
Kỹ thuật tay trái
Trước kia nghệ nhân thường dùng lòng đốt ngón tay trái để bấm vào dây đàn, nay hầu hết các nghệ sĩ đều bấm bằng đầu ngón tay. Bấm bằng đầu ngón tay, âm thanh chuẩn xác hơn, ngón bấm nhanh nhẹn, linh hoạt hơn, nhất là khi bấm những cung phím trong các thế tay phía dưới. Kỹ thuật tay trái bao gồm các thế tay và các ngón bấm dây, bật dây.
Thế tay : các nghệ sĩ chuyển thế tay bằng cách thay đổi cữ tay theo một qui tắc riêng, ít chạy các âm cao và chưa tận dụng triệt để khả năng các ngón tay. Ngày nay ở Ðàn Nhị có thể dùng đến 9 thế tay. Ngoài ra trong độc tấu, đôi khi sử dụng đến thế 10, thế 11… những thế tay này chỉ nên đánh ở dây cao. Ký hiệu chữ số các ngón tay : số O chỉ dây buông, số 1 chỉ ngón giữa, số 3 chỉ ngón áp út, số 4 chỉ ngón út.
Các ngón bấm : ngoài mục đích bấm độ cao của âm thanh, các kỹ thuật tay trái còn góp phần quan trọng trong việc thể hiện tính chất của âm thanh. Ðiều này gắn liền ở mức độ nhiều hay ít làm cho nét nhạc mang tính Dân tộc đậm đà hay mờ nhạt.
Trong bản nhạc, nếu ta không chú ý ghi đầy đủ các ký hiệu cho kỹ thuật tay trái, tức là tay trái chỉ bấm những nốt nhạc đơn thuần, lập tức những giai điệu sẽ giảm đi rất nhiều tính chất phong phú của Ðàn Nhị làm ảnh hưởng không ít đến tính chất Dân tộc trong nội dung biểu hiện. Các ngón bấm chủ yếu của Ðàn Nhị
Ngón rung : làm tiếng đàn ngân vang mà không khô, cứng. Ngón rung là ngón tay bấm, nhấn nhẹ liên tiếp ở một âm nào đó khiến âm thanh phát ra như làn sóng nhỏ. Ngón rung sử dụng ở hầu hết các âm có độ ngân dài. Người ta có thể rung cả ở dây buông bằng cách dùng ngón tay cái nhấn nhẹ liên tiếp vào cái khuyết (cái cữ của dây đàn), cần chú ý không để cái khuyết tụt xuống sẽ ảnh hưởng đến độ cao của dây đàn.
Ngón vuốt : là cách di ngón trên dây đàn từ dưới lên trên hay từ trên xuống dưới. Âm vuốt làm tiếng đàn thêm mềm mại, uyển chuyển gần giống giọng hát, giọng nói dân tộc. Có hai lối vuốt
– Vuốt để chuyển thế tay, lối vuốt này nên tiến hành nhanh và chỉ nên chạm ngón rất nhẹ trên dây, hết sức tránh âm thanh nghe phát ra nghe nhõng nhẽo. Vuốt để chuyển thế tay không cần ghi ký hiệu mà chỉ cần ghi thế tay và ngón bấm.
– Vuốt làm âm thanh dịu ngọt, mềm mại, ký hiệu ngón vuốt như gạch nối giữa các nốt nhạc, đặt trước hoặc sau một nốt nhạc tùy theo từng trường hợp.
Ngón nhấn : ngón nhấn làm âm thanh cao lên, bằng cách nhấn vào cung phím nào đó rồi nhấn từ dây căng ra, làm âm thanh cao lên thường là một cung.
Ngón láy : (còn gọi là ngón vỗ) trong khi một ngón tay (thường là ngón 1) bấm vào một cung phím nào đó, ngón 2 (hay ngón 3), đập vào một cung phím có âm cao liền bậc. Ngón láy diễn tả tình cảm lưu luyến, ngậm ngùi.
Ngón nhấn láy : (còn gọi là ngón nhún) là cách bấm vào một cung phím nào đó rồi nhấn nhanh tạo ra sự căng, trùng dây đàn liên tiếp, nghe ra nhiều lần hai âm cao thấp liền bậc trong phạm vi độ ngân của nốt nhạc. Âm nhấn láy nghe tương tự âm láy về độ cao nhưng tính chất âm thanh luyến mềm, dịu và đều đặn hơn. Ký hiệu chữ M hoa có vòng cung, đặt trên nốt nhạc.
Ðối với trường hợp ngón nhấn láy cần đánh vào một cung cách xa, người soạn nhạc có thể ghi thêm nốt nhạc nhỏ gạch chéo. Dùng nhiều ngón láy liên tiếp có thể diễn tả sự xúc động cao, bình thường ngón nhấn láy làm tiếng đàn mềm mại, tình tứ, duyên dáng.
Ngón láy rền (còn gọi là đổ hột) : đây là kiểu láy nhưng láy nhanh hơn để âm chính và âm cao liền bậc (hay cách bậc) phát ra như làn sóng rền. Âm chính cũng có thể là từ âm của dây buông. Ký hiệu chữ “trille” trên nốt nhạc viết tắt là “tr ” đi liền với đoạn sóng ngắn. Ngón láy rền có giá trị bằng độ dài của nốt nhạc (tr ).
Ngón láy rền có nhiều sức diễn tả các mặt tình cảm, với độ nhanh nhỏ, đó là những tiếng lòng thổn thức, nhớ thương, hoặc một cảnh tượng tiêu điều buồn bã… Với tốc độ nhanh, lớn và dùng liên tiếp nhiều lần, ngón láy rền lôi cuốn người nghe, có thể biểu hiện một tình cảm sôi nổi, thiết tha hoặc một không khí khẩn trương, thúc bách hoặc một quang cảnh thiên nhiên vui tươi có ánh mặt trời rực rỡ.
Bật dây : làm cho hiệu quả màu sắc ở Ðàn Nhị thêm phong phú. Do Ðàn Nhị không có bàn phím trơn, chỉ nên bật âm ở dây buông, cụ thể là hai âm Rê, La. Bật những âm khác khó và nghe không rõ. Có thể bật từng dây, có thể bật một lúc cả hai dây. Muốn bật dây, tay phải nghệ sĩ giữ cung vĩ không cho chạm vào dây, còn ngón tay trái bật dây. Có thể kết hợp tay phải vẫn kéo cung vĩ trên một dây buông, tay trái bật trên dây buông kia (thường là bật dây La, kéo dây Rê dễ hơn). Ký hiệu âm bật dây được ghi bằng dấu cộng trên hay dưới nốt nhạc. Nếu bật cả hai dây nên ghi cả 2 nốt nhạc và chữ pizz phía trên hay dưới hoặc hai dấu “+” cả trên cả dưới. Chữ Pizz có thể còn có gía trị trong cả một đoạn nhạc bật dây cho tới khi có chữ arco (kéo cung vĩ), trường hợp này ít gặp. Nếu kéo một dây, bật một dây, cần viết tách hai bè, những nốt bật dây ghi dấu “+” những nốt không bật dây để bình thường.
Vị trí Ðàn Nhị trong các Dàn nhạc
Đàn Nhị tham gia nhiều tổ chức Dàn nhạc như Phường Bát âm, Dàn Nhã nhạc Ban nhạc Tài Tử, Dàn nhạc Dân tộc Tổng hợp. Các Dàn nhạc Ca kịch Dân tộc như Tuồng, Chèo, Cải Lương… Ðàn Nhị có thể độc tấu, song tấu, hoà tấu… và đã được công nhận là nhạc khí có tác dụng quan trọng trong dàn nhạc, đặc biệt trong Dàn nhạc Dân tộc Tổng hợp.
(Theo Giai điệu xanh)
